Γιατί η Ελλάδα έχει μια από τις πιο φιλελεύθερες νομοθεσίες για θεραπείες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στην Ευρώπη;

Η εξωσωματική γονιμοποίηση θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα ιατρικά επιτεύγματα του 20ού αιώνα. Σήμερα, περισσότερα από 3 εκατομμύρια παιδιά έχουν γεννηθεί μέσω εξωσωματικής γονιμοποίησης παγκοσμίως, ενώ σε 16 ευρωπαϊκές χώρες, τα βρέφη που γεννιούνται με υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ανέρχονται στο 3,9% όλων των γεννήσεων. Στην Ελλάδα βλέπουμε ότι από το 2005 λειτουργούν περίπου 50 κλινικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, αριθμός μεγαλύτερος από άλλες ευρωπαϊκές χώρες με τον ίδιο πληθυσμό.

Τα περισσότερα από τα ευρωπαϊκά έθνη έχουν υιοθετήσει νόμους για να καθορίσουν το εύρος και τη δραστηριότητα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Υπάρχει μια ποικιλία πολιτιστικών, θρησκευτικών, πολιτικών και οικονομικών αξιών βάσει των οποίων έχουν διαμορφωθεί αυτοί οι νόμοι και αυτό πρακτικά αντανακλά την πολυπλοκότητα της φύσης της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Παρά το γεγονός ότι υπήρχαν πολλές κλινικές εξωσωματικής γονιμοποίησης, μόλις στις 19 Δεκεμβρίου 2002 εισήχθησαν νομικές ρυθμίσεις από το ελληνικό κοινοβούλιο που ενέκρινε τον νόμο 3089/2002 «Ιατρική βοήθεια στην ανθρώπινη αναπαραγωγή» και στις 8 Ιανουαρίου 2005 ο νόμος 3305. /2005 'Εφαρμογή των μεθόδων Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής'.

Ελληνική νομοθεσία

Στην Ελλάδα βλέπουμε ότι τα ζευγάρια που συζούν, τα παντρεμένα ζευγάρια ή τα άγαμα ζευγάρια και οι ανύπαντρες γυναίκες μπορούν να υποβληθούν σε εξωσωματική γονιμοποίηση. Σύμφωνα με τα νομοθετικά πλαίσια σε άλλες χώρες της ΕΕ (όπως το Βέλγιο, η Δανία, η Εσθονία, η Φινλανδία και το Ηνωμένο Βασίλειο), όποτε δίνεται η συγκατάθεση για τη χρήση αυτών των τεχνικών σε ανύπαντρες γυναίκες, καλύπτει και τις γυναίκες που έχουν αυτοπροσδιοριστεί ως ομοφυλόφιλες. Τέτοια ιατρική βοήθεια στην Ελλάδα επιτρέπεται υπό τον όρο ότι το υποβοηθούμενο άτομο βρίσκεται σε αναπαραγωγική ηλικία. Η συγκατάθεση για όλες τις διαδικασίες πρέπει να δίνεται πάντα σε γραπτή μορφή και αφού παρασχεθούν οι κατάλληλες πληροφορίες σχετικά με τους κινδύνους και τις συνέπειες των τεχνικών τεχνητής αναπαραγωγής. Σε περίπτωση ανύπαντρου ζευγαριού ή ελεύθερης γυναίκας, απαιτείται και η υπογραφή συμβολαιογραφικής πράξης.

Ο Νόμος του 2005 ορίζει το όριο ηλικίας για τις γυναίκες που επιθυμούν να καταφύγουν στην εξωσωματική γονιμοποίηση, την ηλικία των 50 ετών. Το όριο ηλικίας επεκτάθηκε πρόσφατα στα 52 έτη λόγω της COVID-19 επιδημίας. Η ελληνική βουλή ενέκρινε πρόσφατα νέα παράταση ορίου ηλικίας στα 54 έτη. Ωστόσο, αναμένουμε ακόμη την επίσημη έκδοση του νέου νομοσχεδίου, μαζί με τις υποχρεωτικές προϋποθέσεις (εάν υπάρχουν).

Ο αριθμός των εμβρύων που μεταφέρονται εξαρτάται από την ηλικία της γυναίκας και τον αριθμό των κύκλων θεραπείας που έχει υποβληθεί. Μια γυναίκα ηλικίας έως και 40 ετών επιτρέπεται να μεταφέρει το πολύ τρία έμβρυα. Στην περίπτωση μιας μεγαλύτερης ηλικίας γυναίκας ο μέγιστος αριθμός μπορεί να είναι τέσσερις. Ωστόσο, αυτό είναι κάτι που πρέπει να συζητηθεί λεπτομερώς με την κλινική υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και την ιατρική ομάδα.

Οι γαμέτες, τα έμβρυα, η κύηση και οι σχετικές μεσολαβήσεις δεν μπορούν να αποτελούν αντικείμενο σύμβασης που συνεπάγεται οικονομική ανταπόδοση. Όσον αφορά την ομόλογη τεχνητή αναπαραγωγή, το άρθρο 1455 ορίζει ότι η ιατρικώς υποβοηθούμενη ανθρώπινη αναπαραγωγή (τεχνητή γονιμοποίηση) επιτρέπεται μόνο σε περίπτωση αδυναμίας τεκνοποίησης με φυσικό τρόπο ή αποφυγής μετάδοσης σοβαρής γενετικής διαταραχής στο παιδί. Σε ό,τι αφορά τις ετερόλογες τεχνικές εξωσωματικής γονιμοποίησης, το άρθρο 1460 του ελληνικού νόμου ορίζει ότι ούτε η ταυτότητα του δότη αναπαραγωγικού υλικού, ούτε η ταυτότητα του παιδιού και των γονέων του στον δότη δεν αποκαλύπτονται.

Στην Ελλάδα, η ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή μετά το θάνατο του συζύγου ή του συντρόφου επιτρέπεται μόνο εάν (άρθρο 1457):

• Η γυναίκα ή ο άνδρας έπασχε από μια ασθένεια που θα μπορούσε είτε να επηρεάσει την απόδοση της γονιμότητας είτε να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του/της.
• Η γυναίκα ή ο άνδρας σύντροφος είχε συναινέσει μέσω συμβολαιογράφου για μεταθανάτια γονιμοποίηση.

Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή πραγματοποιείται όχι πριν από έξι μήνες και όχι μετά από δύο χρόνια από το θάνατο του συζύγου ή του συντρόφου. Δε φαίνεται να υπάρχει κοινή πολιτική σε ευρωπαϊκό επίπεδο για το θέμα αυτό. 15 νομοθετικά πλαίσια σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες φαίνεται να συμφωνούν –υπό προϋποθέσεις– με την ελληνική νομοθεσία, ενώ 11 από αυτά απαγορεύουν συνολικά την τεχνητή αναπαραγωγή μετά θάνατον.

Όσον αφορά την παρένθετη μητρότητα, η ελληνική νομοθεσία επιτρέπει σε μια γυναίκα (συγγενή, φίλη ή άγνωστη) να υποβάλει τον εαυτό της σε μεταφορά στη μήτρα της εμβρύου που παράγεται in vitro με γαμέτες του ζευγαριού.

Η ελληνική νομοθεσία ορίζει ότι τα άτομα που καταφεύγουν στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή θα πρέπει να αποφασίσουν από κοινού, να δηλώσουν τη βούλησή τους εγγράφως και να την υποβάλουν πριν ξεκινήσουν τη σχετική θεραπεία. Οποιοδήποτε κρυοσυντηρημένο αναπαραγωγικό υλικό που δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για τη δική του θεραπεία (πλεόνασμα) θα πρέπει:

• Να δωριστεί για θεραπεία γονιμότητας άλλων ατόμων που αποφασίζει ο γιατρός ή η κλινική γονιμότητας
• Να χρησιμοποιηθεί για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς
• Να καταστραφεί

Σε περίπτωση μη κοινής δήλωσης των ενδιαφερομένων, η κρυοσυντήρηση μπορεί να διαρκέσει έως και 5 χρόνια. Μετά από αυτή την περίοδο αποθήκευσης, το κρυοσυντηρημένο υλικό μπορεί είτε να χρησιμοποιηθεί για ερευνητικούς και θεραπευτικούς σκοπούς είτε να καταστραφεί. Τα μη κρυοσυντηρημένα γονιμοποιημένα ωάρια καταστρέφονται μετά την ολοκλήρωση της 14ης ημέρας μετά τη γονιμοποίηση, ακόμα κι αν γινόταν κρυοσυντήρηση για λίγο πριν από εκείνη την ημέρα.

Σύγκριση νομοθεσίας με άλλες ευρωπαϊκές χώρες

Αν και η ελληνική νομοθεσία ακολουθεί τις τρέχουσες ευρωπαϊκές οδηγίες, φαίνεται να διαφέρει σε πολλά σημεία με τα νομοθετικά πλαίσια άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Από μια νομοθετική έρευνα σε 14 ευρωπαϊκές χώρες, προκύπτει ότι υπάρχει σαφής διαίρεση σε θέματα όπως ο προεμφυτευτικός γενετικός έλεγχος, η κοινή χρήση ωαρίων και η γονιμοποίηση ανύπαντρων γυναικών, καθώς επτά από τις 14 επιτρέπουν τις προαναφερθείσες τεχνικές ενώ οι άλλες επτά τις απαγορεύουν.

Ορισμένα θέματα φαίνεται να διχάζουν τις απόψεις μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, ενώ άλλα φαίνεται να τις ενώνουν, όπως η παρένθετη μητρότητα, καθώς η πλειονότητα των χωρών φαίνεται να συμφωνεί ότι η παρένθετη μητρότητα πρέπει να απαγορεύεται. Παρόλο που η ελληνική κοινωνία είναι βαθιά πιο παραδοσιακή και προσανατολισμένη στην οικογένεια, το νομοθετικό πλαίσιο απεικονίζει μια πολύ φιλελεύθερη προσέγγιση σε αυτό το θέμα.

Σύμφωνα με μια άλλη μελέτη σε αφορούσε 13 ευρωπαϊκές χώρες (Αυστρία, Βέλγιο, Δανία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Ιταλία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Ισπανία, Σουηδία, Ηνωμένο Βασίλειο) μόνο έξι από αυτές έχουν λάβει πιο φιλελεύθερη προσέγγιση για την πρόσβαση στην εξωσωματική γονιμοποίηση. Αυτές οι χώρες (Βέλγιο, Δανία, Φινλανδία, Ελλάδα, Ισπανία και Ηνωμένο Βασίλειο) δεν απαιτούν ιατρική διάγνωση υπογονιμότητας για πρόσβαση σε θεραπεία εξωσωματικής γονιμοποίησης, ούτε αποκλείουν τις ανύπαντρες γυναίκες και τις ομοφυλόφιλες γυναίκες.

Τα ρυθμιστικά πρότυπα σχετικά με τα ανώτερα όρια ηλικίας ήταν λιγότερο σαφή. Από τις έξι χώρες χωρίς καθορισμένο όριο ηλικίας, οι τρεις ήταν μεταξύ των χωρών με πιο φιλελεύθερη πρόσβαση (Φινλανδία, Ισπανία και Ηνωμένο Βασίλειο), ενώ οι άλλες τρεις είχαν πιο περιοριστικές πολιτικές (Αυστρία, Γερμανία και Πορτογαλία). Οι υπόλοιπες επτά χώρες επέβαλαν είτε αυστηρά (καθορισμένη ηλικία) είτε ήπια (ηλικία τεκνοποίησης) κριτήρια για την πρόσβαση των γυναικών στην εξωσωματική γονιμοποίηση. Το ήπιο όριο της Σουηδίας αναφέρεται επίσης στους άνδρες, απαιτώντας να είναι αρκετά νέοι για να αναθρέψουν ένα βρέφος. Σε χώρες με ήπια όρια ηλικίας ή χωρίς όρια ηλικίας, η πρόσβαση στην εξωσωματική γονιμοποίηση εξαρτάται γενικά από την κλινική ή τον γιατρό. Ορισμένες χώρες έχουν επιβάλει σταθερά όρια που φαίνεται να συνδέονται με την ηλικία φυσικής αναπαραγωγής (<45 ετών για το Βέλγιο, τη Δανία και την Ολλανδία, <50 ετών για την Ελλάδα), αποφεύγοντας έτσι τη διαμάχη σχετικά με τη μητρότητα μετά την εμμηνόπαυση.

Όλες οι χώρες που μελετήθηκαν επιτρέπουν τη χρήση γαμετών δότη στην εξωσωματική γονιμοποίηση, αν και η Γερμανία περιορίζει την εξωσωματική γονιμοποίηση του δότη μόνο στο σπέρμα. Τρεις από τις χώρες που επιτρέπουν τη χρήση γαμετών δότη (Δανία, Σουηδία και Γερμανία), δεν επιτρέπουν τη δωρεά εμβρύων. Παρόμοιο είναι και το σκεπτικό, που βασίζεται στην ιδέα ότι το παιδί πρέπει να έχει γενετικό δεσμό με τουλάχιστον έναν από τους γονείς του. Παρόλο που η Γαλλία απαγορεύει τη «διπλή δωρεά» γαμετών, ωστόσο επιτρέπει τη δωρεά εμβρύων υπό την επιφύλαξη δικαστικής εποπτείας. Η γερμανική απαγόρευση των ωοκυττάρων δότη αποκλείει ουσιαστικά τη χρήση εμβρύων δότη.

Ένας επιπλέον παράγοντας που μπορεί να επηρεάσει τη λήψη αποφάσεων τόσο των δωρητών όσο και των ληπτών είναι αν η δωρεά είναι ανώνυμη ή όχι. Οι χώρες που επιτρέπουν τη δωρεά γαμετών είναι διαχωρισμένες σε αυτό το θέμα, με 6 να επιμένουν σε ανώνυμες δωρεές (Βέλγιο, Δανία, Γαλλία, Ελλάδα, Πορτογαλία και Ισπανία) και οι άλλες 7 να απαιτούν ή να επιτρέπουν μη ανώνυμες δωρεές (Φινλανδία, Γερμανία, Ολλανδία , Σουηδία, Αυστρία, Ιταλία και Ηνωμένο Βασίλειο). Είναι ενδιαφέρον ότι αυτή η διχογνωμία δεν συνάδει με τις γενικές φιλελεύθερες ή περιοριστικές ρυθμιστικές πολιτικές των χωρών σχετικά με την εξωσωματική γονιμοποίηση.

Με βάση όλα τα παραπάνω είναι προφανές ότι η Ελλάδα διαθέτει σήμερα μια από τις πιο φιλελεύθερες νομοθεσίες για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ευρώπη.

Παραπομπές

Andersen, N.A., Goossens, V., Bhattacharya, S., Ferraretti, A.P., Kupka, M.S., de Mouzon, J., Nygren, K.G., 2009. European IVF-monitoring (EIM) Consortium for the European Society of Human Reproduction and Embryology (ESHRE), Assisted reproductive technology and intrauterine inseminations in Europe, 2005: results generated from European registers by ESHRE. Hum. Reprod. I, 1–21.

Dickens, B.M., Cook, R.J., 2008. Multiple pregnancy: legal and ethical issues. Int. J. Gynaecol. Obstet. 103, 270–274.

ESHRE, 2010. Comparative Analysis of Medically Assisted Reproduction in the EU: Regulation and Technologies (SANCO/2008/C6/051). Available from: HERE.

International Federation of Fertility Societies, 2010. IFFS Surveillance, pp. 22–23. Available from: HERE.

The diversity of regulation and public financing of IVF in Europe and its impact on utilization, K. Berg Brigham, B. Cadier, and K. Chevreul Human Reproduction, Vol.28, No.3 pp. 666–675, 2013

Ziebe, S., Devroey, P., 2008. Assisted reproductive technologies are an integrated part of national strategies addressing demographic and reproductive challenges. Hum. Reprod. Update 14, 583–592.