Τι είναι αζωοσπερμία;

Αζωοσπερμία ορίζεται η παθολογική κατάσταση κατά την οποία υπάρχει πλήρης απουσία σπερματοζωαρίων στην εκσπερμάτιση ενός άνδρα. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.) ένα τέτοιο δείγμα θα πρέπει να παρατηρηθεί όχι μόνο μετά τη ρευστοποίηση του, όπως ένα φυσιολογικό δείγμα, αλλά και ύστερα από εργαστηριακή επεξεργασία (φυγοκέντρηση), που σκοπό έχει τη συγκέντρωση τυχόν σπερματοζωαρίων με τη μορφή ιζήματος. Αν ακόμα και μετά την επεξεργασία δεν παρατηρηθούν σπερματοζωάρια, η ανάλυση θα πρέπει να επαναληφθεί και δεύτερη φορά μετά την πάροδο 1-2 μηνών, για την ασφαλή εξαγωγή συμπερασμάτων. Είναι επίσης σημαντικό να αποσαφηνίσουμε και να διαχωρίσουμε την αζωοσπερμία από την κρυπτοσπερμία, κατά την οποία παρατηρείται μικρός αριθμός σπερματοζωαρίων ύστερα από την φυγοκέντρηση του δείγματος.

Στις μέρες μας περίπου το 15% των υπογόνιμων ανδρών έχει αζωοσπερμία, η οποία μπορεί να κατηγοριοποιηθεί ανάλογα με τον εντοπισμό του προβλήματος σε:

• προ-ορχική αζωοσπερμία η οποία προκαλείται από διαταραχές στην παραγωγή στεροειδών ορμονών και γοναδοτροπινών. Αυτές οι διαταραχές μπορεί να είναι εκ γενετής (π.χ. σύνδρομο Kallmann), επίκτητες (π.χ. διαταραχές του υποθαλάμου και της υπόφυσης) ή δευτεροπαθείς (π.χ. παρενέργειες φαρμακευτικής αγωγής)
• ορχική αζωοσπερμία που μπορεί να οφείλεται σε εκ γενετής ανωμαλίες (π.χ. ανορχία, κρυψορχία, γενετικές ανωμαλίες όπως μικροελλείψεις του χρωμοσώματος), σε επίκτητες (π.χ. τραύμα, ορχική συστροφή, μόλυνση, ορχικός όγκος, κιρσοκήλη), ή σε ιδιοπαθείς διαταραχές που διαταράσσουν τη σπερματογένεση.
• μετα-ορχική αζωοσπερμία που αφορά ανωμαλίες που σχετίζονται με τη μεταφορά των σπερματοζωαρίων από τους όρχεις κατά την εκσπερμάτιση. Μπορεί να είναι εκ γενετής ή επίκτητες (π.χ. ύστερα από κάποια μόλυνση ή χειρουργείο).

Επίσης, ανάλογα με τη φύση του προβλήματος, η αζωοσπερμία μπορεί να διακριθεί σε δύο μεγάλες κατηγορίες, την αποφρακτική και την μη αποφρακτική αζωοσπερμία.

Για την καλύτερη δυνατή θεραπεία και αντιμετώπιση του προβλήματος, είναι εξαιρετικά σημαντικό να γίνει σωστή και εμπεριστατωμένη διάγνωση η οποία θα περιλαμβάνει εκτός από το σπερμοδιάγραμμα, σωματική εξέταση (περιλαμβάνει αξιολόγηση των δευτερευόντων χαρακτηριστικών του φύλου, των όρχεων, των επιδιδυμίδων, την ύπαρξης κιρσοκήλης κ.α ), υπερηχογραφική εξέταση, γενετικές εξετάσεις (έλεγχος καρυοτύπου και μικροελλείψεων στο χρωμόσωμα Y), ορμονικές αναλύσεις και λεπτομερές ιατρικό ιστορικό (ιστορικό τραυμάτων, χειρουργείων, κατανάλωσης φαρμάκων κ.α.).

Αποφρακτική αζωοσπερμία

Στην αποφρακτική αζωοσπερμία, η οποία αφορά περίπου το 40% των αζωοσπερμικών ανδρών, τα ενδοκρινή και εξωκρινή βιοχημικά μονοπάτια καθώς επίσης και η διαδικασία της σπερματογένεσης στους όρχεις πραγματοποιούνται φυσιολογικά. Το πρόβλημα δημιουργείται από κάποιο φραγμό στο αναπαραγωγικό σύστημα του άνδρα, που μπορεί να εντοπίζεται στα αγγεία, στην επιδιδυμίδα, στην αποχετευτική οδο των σπερματικών πόρων, ή τους εκσπερματικούς πόρους. Τέλος, ξεχωριστή κατηγορία αποτελεί η εκ γενετής αποφρακτική αζωοσπερμία η οποία οφείλεται στην απουσία σπερματικών πόρων και έχει συσχετιστεί με μεταλλάξεις γονιδίων σχετικών με την κυστική ίνωση (διαμεμβρανική πρωτεΐνη ρύθμισης κυστικής ίνωσης, Cystic Fibrosis Transmembrane Regulator, CFTR, protein).

Μη αποφρακτική αζωοσπερμία

Στην μη αποφρακτική αζωοσπερμία, η οποία αφορά το υπόλοιπο 60% των αζωοσπερμικών ανδρών, το πρόβλημα δεν οφείλεται σε κάποιο φυσικό εμπόδιο, αλλά σε μη φυσιολογική πραγματοποίηση της διαδικασίας της σπερματογένεσης. Η μη αποφρακτική αζωοσπερμία μπορεί να είναι αποτέλεσμα α) πρωτοπαθούς ορχικής ανεπάρκειας, κατά την οποία τα επίπεδα των ορμονών LH και FSH στην κυκλοφορία είναι αυξημένα, β) δευτεροπαθούς ορχικής ανεπάρκειας, στην οποία κατηγοριοποιείται ο εκ γενετής υπογοναδοτροπικός υπογοναδισμός και ο οποίος συνοδεύεται από μικρούς όρχεις και χαμηλά επίπεδα των ορμονών LH και FSH στην κυκλοφορία του αίματος, και γ) ατελών ή διφορούμενων γεννητικών οργάνων (ο όγκος των όρχεων και τα ορμονικά επίπεδα στην κυκλοφορία μπορεί να ποικίλουν).

Διάγνωση

Σημαντικές πληροφορίες για τον προσδιορισμό του προβλήματος αποτελούν τόσο ο όγκος του σπέρματος, όσο και τα επίπεδα της FSH στο αίμα. Για παράδειγμα, αζωοσπερμικοί άνδρες με φυσιολογικό όγκο εκσπερμάτισης πιθανότατα αντιμετωπίζουν είτε απόφραξη της επιδιδυμίδας ή/και των αγγείων ή κάποιο πρόβλημα με τη διαδικασία της σπερματογένεσης. Αντίθετα, αζωοσπερμικοί άνδρες στους οποίους ο όγκος της εκσπερμάτισης είναι περιορισμένος χωρίς να έχει καταγραφεί μικρός όγκος όρχεων, πιθανότατα αντιμετωπίζουν απόφραξη των εκσπερματικών πόρων ή αγωγών. Έρευνες, επίσης, έχουν δείξει ότι σε περιπτώσεις μη αποφρακτικής αζωοσπερμίας ο όγκος, το pH και τα επίπεδα φρουκτόζης του σπέρματος βρίσκονται εντός φυσιολογικών ορίων. Αντίθετα, στην αποφρακτική αζωοσπερμία ανάλογα με τον εντοπισμό του προβλήματος μια ή παραπάνω από αυτές τις παραμέτρους μπορεί να βρίσκονται εκτός φυσιολογικών ορίων. Ακόμη, σημαντικές πληροφορίες μπορούν να ληφθούν από το ιατρικό ιστορικό. Για παράδειγμα, ιστορικό ουρηθρίτιδας, επιδιδυμίτιδας και άλλων λοιμώξεων του ουροποιητικού συστήματος μπορεί να προκαλέσουν αποφρακτική αζωοσπερμία, ενώ αντίθετα η ορχίτιδα που προκαλείται από τον ιό της παρωτίτιδας μπορεί να οδηγήσει σε μη αποφρακτική αζωοσπερμία.

Σημαντικό κεφάλαιο στην εκτίμηση της αζωοσπερμίας αποτελεί η ορμονική εξέταση κατά την οποία, μεταξύ άλλων, γίνεται μέτρηση των επιπέδων των ορμονών FSH και LH στο αίμα. Οι δύο αυτές ορμόνες παίζουν σημαντικότατο ρόλο στη σπερματογένεση. Μια παθολογική κατάσταση που σχετίζεται με αυτές τις δύο ορμόνες ονομάζεται υπογοναδοτροπικός υπογοναδισμός και αποτελεί μια από τις αιτίες μη αποφρακτικής αζωοσπερμίας. Η πιο συχνή εκδήλωση αυτής της παθολογικής κατάστασης αποτελεί το σύνδρομο Kallmann, κατά το οποίο η διατάραξη της επικοινωνίας μέσω του υποθαλάμου δεν κινητοποιεί την παραγωγή των ορμονών LH και FSH και κατά συνέπεια οι διαδικασίες της σπερματογένεσης και της παραγωγής τεστοστερόνης δεν ενεργοποιούνται.

Εν κατακλείδι

Όπως προαναφέρθηκε η ορθή διάγνωση του προβλήματος αποτελεί το πρώτο και πιο σημαντικό βήμα στη διαχείριση της αζωοσπερμίας. Στις μέρες μας, η επιστήμη προσφέρει πολλές και διαφορετικής φύσεως διαγνωστικές τεχνικές (υπερηχογραφικές, αιματολογικές, γενετικές) οι οποίες συλλογικά συμπληρώνουν μία εμπεριστατωμένη ανδρολογική εξέταση με σκοπό τον εντοπισμό του προβλήματος, πάνω στον οποίο θα βασιστεί η θεραπευτική στρατηγική που θα πρέπει να ακολουθήσει ο υπογόνιμος άντρας για να αυξήσει τις πιθανότητες τεκνοποίησης, είτε με φυσικό τρόπο, είτε με τη βοήθεια τεχνικών εξωσωματικής γονιμοποίησης.