Υπάρχουν παρενέργειες από τη λήψη φαρμάκων στην εξωσωματική γονιμοποίηση;

1. Τι είναι οι ενέσιμες γοναδοτροπίνες;

Οι γοναδοτροπίνες είναι φάρμακα που χρησιμοποιούνται ευρέως στα προγράμματα θεραπείας υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, σε ενέσιμη μορφή και περιέχουν ωοθυλακιοτρόπο ορμόνη (FSH) μόνη ή και σε συνδυασμό με ωχρινοτρόπο ορμόνη (LH). Κατά τη διάρκεια ενός φυσιολογικού εμμηνορυσιακού κύκλου της γυναίκας, τόσο η FSH όσο και η LH παράγονται από την υπόφυση του εγκεφάλου για να διεγείρουν τις ωοθήκες προκειμένου να πραγματοποιηθεί η διαδικασία της ωοθυλακιογένεσης του κυρίαρχου ωοθυλακίου και της μονής ωοθυλακιορηξίας. Όταν η FSH (μόνη ή σε συνδυασμό με την LH) χορηγηθεί εξωγενώς και σε ενέσιμη μορφή σε μία γυναίκα, τότε αυτή δρα απευθείας στις ωοθήκες με αποτέλεσμα την πολλαπλή ωοθυλακιογένεση (την ανάπτυξη δηλαδή -την αύξηση σε μέγεθος- περισσοτέρων του ενός ωοθυλακίων).

2. Πώς χρησιμοποιούνται αυτά τα φάρμακα;

Οι γοναδοτροπίνες χρησιμοποιούνται ευρέως στα προγράμματα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, τόσο για τη διενέργεια ενδομήτριας σπερματέγχυσης αλλά ακόμη περισσότερο κατά τη διενέργεια κύκλων εξωσωματικής γονιμοποίησης. Οι ενέσιμες γοναδοτροπίνες ξεκινούν να χορηγούνται με την έναρξη της εμμήνου ρύσεως της γυναίκας (2η – 3η ημέρα του κύκλου), προκειμένου να επιτύχουν την ανάπτυξη πολλαπλών ωοθυλακίων επομένως και συγκομιδή περισσοτέρων του ενός ωαρίων. Η ανθρώπινη χοριακή γοναδοτροπίνη, (hCG) ένα άλλο ενέσιμο φάρμακο χρησιμοποιείται στη συνέχεια για να προκαλέσει την απελευθέρωση των ωαρίων (από τα ωοθυλάκια) στο βαθμό της μέγιστης ωριμότητας τους. Κατά τη διάρκεια αυτών των θεραπευτικών παρεμβάσεων η γυναίκα υποβάλεται σε τακτικούς υπερηχογραφικούς ελέγχους προκειμένου ο ιατρός της αναπαραγωγής να διασφαλίσει την ομαλή εξέλιξη της πολλαπλής ωοθυλακιογένεσης, τον απαραίτητο χρόνο διενέργειας της υπερηχογραφικώς καθοδηγούμενης ωοληψίας αλλά και να εκμηδενίσει τις παρενέργειες και τους κινδύνους.

3. Ποιες είναι μερικές από τις πιθανές παρενέργειες της χορήγησης των ενέσιμων γοναδοτροπινών;

Σύνδρομο υπερδιέγερσης των ωοθηκών (OHSS – Ovarian Hyperstimulation Syndrome)

Το σύνδρομο υπερδιέγερσης των ωοθηκών, χαρακτηρίζεται από ευμεγέθεις ωοθήκες και συσσώρευση ελεύθερου υγρού στην περιτοναϊκή κοιλότητα της γυναίκας που έχει προηγηθεί φαρμακευτική διέγερση με γοναδοτροπίνες και πραγματοποίηση ωορρηξίας ή ωοληψίας. Μια ήπια μορφή του συνδρόμου της υπερδιέγερσης των ωοθηκών εμφανίζεται σε ένα ποσοστό 10% έως και 20% των διεγερτικών κύκλων και οδηγεί σε κάποιου βαθμού κοιλιακής ενόχλησης – δυσφορίας, αλλά συνήθως υποχωρεί γρήγορα χωρίς άμεσες ή απώτερες επιπλοκές. Η σοβαρή μορφή του συνδρόμου υπερδιέγερσης των ωοθηκών εμφανίζεται περίπου στο 1% των περιπτώσεων φαρμακευτικής διέγερσης με γοναδοτροπίνες. Η πιθανότητα για υπερδιέγερση των ωοθηκών είναι αυξημένη σε γυναίκες που πάσχουν από το σύνδρομο των πολυκυστικών ωοθηκών καθώς και σε αυτές τις γυναίκες που πραγματοποιείται η εμβρυομεταφορά τους στον ίδιο κύκλο με αυτόν στον οποίο πραγματοποιήθηκε η φαρμακευτική διέγερση (χωρίς δηλαδή να μεσολαβήσει κρυοσυντήρηση των εμβρύων). Το σύνδρομο της υπερδιέγερσης των ωοθηκών στη σοβαρή του μορφή μπορεί να προκαλεί ναυτία, έμετο, βάρος ή πόνο χαμηλά στην κοιλιά, ταχεία αύξηση του βάρους, αφυδάτωση, νεφρική δυσλειτουργία, αυξημένη συλλογή υγρού στην κοιλιά και στο θώρακα. Στις σοβαρές εκδηλώσεις του συνδρόμου, συχνά απαιτείται νοσηλεία για παρακολούθηση. Η κλινική κατάσταση του συνδρόμου της υπερδιέγερσης των ωοθηκών είναι προσωρινή, συνήθως διαρκεί μια με δύο εβδομάδες. Σήμερα υπάρχουν διάφοροι τρόποι για την πρόληψη ή την ελαχιστοποίηση των συμπτωμάτων του συνδρόμου υπερδιέγερσης των ωοθηκών. Η αναστολή της περαιτέρω χορήγησης των ενέσιμων γοναδοτροφινών, η καθιέρωση του πρωτοκόλλου του ανταγωνιστή, η τελική ωρίμανση των αναπτυσσόμενων ωοθυλακίων με ανάλογο της GnRH και όχι με ανθρώπινη χοριακή γοναδοτροπίνη, η χορήγηση από του στόματος καβεργολίνης και το σημαντικότερο, η κρυοσυντήρηση των εμβρύων και η εβρυομεταφορά αυτών σε επόμενο κύκλο (όταν τα συμπτώματα της υπερδιέγερσης έχουν ολοκληρωτικά υποχωρήσει) έχουν καταφέρει τα τελευταία χρόνια να ελαττώσουν σε σημαντικό βαθμό την εμφάνιση του συνδρόμου της υπερδιέγερσης των ωοθηκών με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζεται από πολλούς ως η επιπλοκή του παρελθόντος.

Πολύδυμη κύηση

Η χορήγηση των ενέσιμων γοναδοτροφινών για προγραμματισμό ελεύθερων επαφών ή για τη διενέργεια ενδομήτριας σπερματέγχυσης, είναι κάτι που έχει συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο πολύδυμων κυήσεων (πολλαπλών εμφυτεύσεων σε ποσοστό 25%-30%), οι οποίες κανονικά συμβαίνουν μόνο σε ποσοστό 1% με 2% σε φυσιολογικές συλλήψεις. Οι πολύδυμες κυήσεις θεωρούνται κυήσεις υψηλού κινδύνου μιας και η έγκυος που βιώνει πολύδυμη κύηση, διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο αποβολής στο πρώτο τρίμηνο, πρόωρου τοκετού, βρεφικών ανωμαλιών, αλλά και σακχαρώδη διαβήτη, υπερτασικής νόσου αλλά και αιμορραγίας στην κύηση. Επειδή λοιπόν οι πολύδυμες κυήσεις αποτελούν επιπλοκή της χορήγησης των γοναδοτροπινών, τα τελευταία έτη, η χορήγηση τους όλο και περισσότερο τείνει να καταργηθεί για τη διενέργεια επαφών ή σπερματεγχύσεων, (έχει αντικατασταθεί τα τελευταία χρόνια με τη χορήγηση από του στόματος φαρμάκων που προκαλούν πιο ελεγχόμενη πολλαπλή ωοθυλακιογένεση όπως η κιτρική κλομιφαίνη, η λετροζόλη κτλπ), αλλά η χορήγηση των γοναδοτροφινών συνεχίζει και αποτελεί το gold standard στα προγράμματα διεγερτικών κύκλων για την εξωσωματική γονιμοποίηση μιας και ο αριθμός των εμβρύων που τελικά μεταφέρονται στη μήτρα της γυναίκας είναι κάτι πλήρως ελεγχόμενο.

Έκτοπη κύηση

Ενώ οι έκτοπες κυήσεις φαίνεται να συμβαίνουν σε ποσοστό 1%-2% στο γενικό πληθυσμό και στις αυτόματες συλλήψεις, στους κύκλους που έχουν χορηγηθεί γοναδοτροπίνες το ποσοστό των έκτοπων κυήσεων μοιάζει να είναι ελαφρώς αυξημένο (3%). Οι έκτοπες κυήσεις μπορεί να καταλήξουν απειλητικές για τη ζωή της γυναίκας και να χρήζουν θεραπείας με φαρμακευτική αγωγή ή και χειρουργική επέμβαση.

Συστροφή ωοθήκης

Η συστροφή ωοθήκης αποτελεί μια εξαιρετικά σπάνια επιπλοκή με συχνότητα εμφάνισης 0,01% - 0,2 % . Πρόκειται για μια επείγουσα κατάσταση κατά την οποία το σύνολο της διεγερμένης ωοθήκης μετά από τη χορήγηση γοναδοτροπινών , με τα αναπτυσσόμενα ωοθυλάκια, μπορεί να υποστεί περιστροφή - συστροφή γύρω από το μίσχο της, με αποτέλεσμα τη διακοπή της αιμάτωσης της και της κλινική εκδήλωση έντονου πόνου. Στην περίπτωση αυτή απαιτείται άμεσα χειρουργική παρέμβαση προκειμένου να επανέλθει η ωοθήκη στην ανατομική της θέση και να αποκατασταθεί η αιμάτωση αυτής. Σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να χρειαστεί μέχρι και αφαίρεση της ωοθήκης.

Χορήγηση γοναδοτροπινών και καρκινογένεση

Παρόλο που στην αρχή της χορήγησης των γοναδοτροφινών στα προγράμματα θεραπείας υποβοηθούμενης αναπαραγωγής υπήρξαν οι φόβοι ότι η ελεγχόμενη διέγερση μπορεί να πυροδοτήσει κάποια κακοήθεια στο μέλλον, φάνηκε τα τελευταια 25 έτη της χρήσης αυτών πως δεν υπάρχει κάποια στατιστικώς σημαντική συσχέτιση μεταξύ της χορήγησης ορμονικής διέγερσης με γοναδοτροφίνες και της ανάπτυξης καρκίνου του μαστού ή των ωοθηκών στο μέλλον. Μάλιστα τελευταίες πολυκεντρικές μελέτες έδειξαν ότι γυναίκες που κλήθηκαν να λάβουν μέχρι και 6 φορές στη ζωή τους ορμονική διέγερση με γοναδοτροφίνες για κάποια θεραπεία υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, διατρέχουν τον ίδιο ακριβώς στατιστικό κίνδυνο για εκδήλωση καρκίνου του μαστού ή των ωοθηκών με μια γυναίκα που δεν έχει λάβει ποτέ της γοναδοτροφίνες.

Τοπικές ή γενικευμένες αντιδράσεις

Σε ορισμένες γυναίκες η τοπική χορήγηση των ενέσιμων γοναδοτροφινών, μπορεί να προκαλέσει τοπικό ερεθισμό του δέρματος και εξαιρετικά σπανιότερα γενικευμένη αλλεργία. Άλλες παρενέργειες που σποραδικά έχουν κατά καιρούς περιγραφεί είναι ευαισθησία στους μαστούς, πονοκέφαλο και εναλλαγές της διάθεσης και του συναισθήματος.